Zaburzenie zachowania oraz zaburzenie opozycyjno buntownicze to dwa warianty zaburzeń zachowania występujących u dzieci i młodzieży. Pierwsze dotyczy osób, które powtarzają zachowania drastycznie odbiegające od norm społecznych, a często również prawnych, natomiast drugie z wymienionych diagnozuje się wówczas, gdy nasilenie tych zachowań jest mniejsze i raczej jesteśmy skłonni nazywać je negatywistycznymi, wrogimi, ponieważ nie mają poważnych antyspołecznych cech i nie wiążą się z łamaniem prawa. Podłożem obydwu zaburzeń są trudności w funkcjonowaniu psychicznym dziecka, które ujawniają się poprzez dysfunkcyjne zachowania.
Objawy zaburzenia opozycyjno-buntowniczego:
- Zmienność nastrojów
- Impulsywność, skłonność do utraty panowania nad sobą
- Łatwość popadania w stan irytacji, złoszczenie się, wybuchy agresji fizycznej i słownej
- Kłótliwość
- Złośliwość i mściwość
- Występowanie zachowań prowokacyjnych, umyślne łamanie zasad, postępowanie wbrew nakazom i prośbom, by wywołać zdenerwowanie u dorosłego
- Nieposłuszeństwo wobec dorosłych, niewypełnianie poleceń
- Nieuznawanie autorytetów
- Niechęć do podejmowania współpracy (z rówieśnikami również)
- Uporczywe podważanie zasad postępowania wyznaczanych przez dorosłych
- Częste popadanie w konflikty z dorosłymi
- Oskarżanie innych o własne niepowodzenia
- Obniżony próg tolerancji na frustrację
- Nieprzyjemny, nieżyczliwy, szorstki sposób bycia
Sposób przejawiania się zaburzeń opozycyjno-buntowniczych jest uzależniony od wieku dziecka. U najmłodszych dominują napady złości objawiające się tupaniem, krzykiem, rzucaniem się na podłogę, czasem uderzaniem głową o twardą powierzchnię, niszczeniem rzeczy. W starszym wieku pojawiają się niegrzeczne, wrogie odpowiedzi, kłótnie, mściwość, obrażanie się, działania nastawione na wywołanie przykrości u innych, obwinianie otoczenia za doświadczane trudności i porażki. Im dziecko starsze tym więcej zachowań opozycyjnych potrafi zamanifestować. Dzieci z zaburzeniem opozycyjno-buntowniczym nie posuwają się do łamania prawa, często jednak brak odpowiedniej terapii prowadzi do pogłębienia zaburzenia, które może przybrać postać zaburzenia zachowania.
Objawy zaburzenia zachowania:
- Agresja fizyczna (znęcanie się fizyczne nad ludźmi i zwierzętami, bójki, napaści, używanie narzędzi do przemocy)
- Agresja werbalna (wyzwiska, poniżanie, ośmieszanie, używanie wulgarnych i obraźliwych słów, zastraszanie)
- Agresja seksualna (zmuszanie do zachowań seksualnych, dręczenie)
- Wandalizm
- Kradzieże (również włamania, oszustwa)
- Tendencja do kłamania, manipulowania innymi w celu uniknięcia odpowiedzialności lub uzyskania korzyści
- Zaniedbywanie obowiązków (domowych, szkolnych)
- Skłonność do łamania norm społecznych (np. ucieczki z domu, wczesna inicjacja seksualna, używanie substancji psychoaktywnych).
Terapia zaburzenia zachowania koncentruje się na zmianie dokonywanych przez dziecko błędnych interpretacji cudzych zachowań (przypisywanie innym ludziom wrogości, złych zamiarów itp.) oraz treningu empatii, rozpoznawania zachowań agresywnych, rozwiązywania konfliktów w sposób zgodny z normami społecznymi. Bardzo istotne jest włączenie rodziny w proces terapeutyczny.
